Prokremlowskie media wykorzystują wszelkie niedociągnięcia w walce z pandemią COVID-19, aby wskazywać na rzekomą nieudolność Zachodu. W lutym główne rosyjskie agencje informacyjne zamieściły komunikaty dotyczące domniemanych wad zachodnich szczepionek, a także wiadomości na temat Litwy, która odmówiła zakupu szczepionki Sputnika V określając ją mianem „broni hybrydowej”. Również Ukraina znalazła się w centrum uwagi wrogich mediów z powodu odmowy zakupu rosyjskiej szczepionki. Ponadto pojawiły się twierdzenia o zaaranżowanych atakach informacyjnych, których celem miało być zdyskredytowanie Rosji w walce z pandemią - opinię taką wyraził prezydent kraju Władimir Putin.
Chociaż udział dezinformacji w fałszywych i wprowadzających w błąd treściach na temat COVID-19 w lutym 2021 roku wynosił 76,6% analizowanych publikacji, pod względem zasięgu mierzonego narzędziem DebunkReach® treści dezinformacyjne (w porównaniu do misinformacyjnych) charakteryzowały się niemal całkowitym udziałem wynoszącym 98,1%.
Głosy na temat tego, że media społecznościowe stają się miejscem szerzenia zarówno mis- jak i dezinformacji nasiliły się w ostatnich latach. Chociaż przybywa inicjatyw fact-checkingowych szkodliwe i wprowadzające w błąd informacje na temat pandemii COVID-19 znacząco przeważają w sferze social media.
Analiza mediów społecznościowych wykazała tendencję do kwestionowanie polityki państw Zachodu wobec pandemii koronawirusa COVID-19 poprzez bezpośrednie ataki na urzędników państwowych. Przykładowo w poście na Facebooku z dnia 7 lutego 2021 r. jeden z użytkowników napisał: „Iran zaczął używać rosyjskiej szczepionki Sputnik V. [Ingrida] Šėtonytė siedzi cicho w kącie. Dlaczego zdecydowała się służyć diabłu?”. Nazwisko premier Litwy Ingridy Šimonytė zostało przez użytkownika celowo zniekształcone, aby wykorzystać słowo „szatan” (lit. šėtonas) wzmacniając negatywny przekaz na temat litewskiego rządu.
Wspomniany post odnosił się do tweeta litewskiej premier, w którym stwierdzała, że Sputnik V stanowi rosyjską „broń hybrydową do dzielenia i rządzenia”. Użytkownik zakwestionował tym samym słowa szefowej litewskiego rządu, wyśmiewając zarazem niechęć Wilna wobec rosyjskiej szczepionki.
W lutym analitycy DebunkEU.org zauważyli kilka przypadków, kiedy fałszywe narracje zostały podchwycone przez użytkowników i członków grup na Facebooku, aby jeszcze bardziej wzmocnić mylące przekaz. Przykładowo, link do artykułu na temat rzekomych 46 zgonach starszych osób w hiszpańskich domach opieki od razu po podaniu szczepionki przeciwko COVID-19 został udostępniony przez wiele grup na Facebooku:
17 lutego w poście na estońskiej grupie. Artykułowi towarzyszyły ironiczne komentarze na temat tego, jak domy opieki dla osób starszych stały się poligonami doświadczalnymi „niesprawdzonej” szczepionki przeciwko COVID-19,
22 lutego w litewskiej grupie pojawił się link do artykułu opisującego tę samą historię, w którym powtórzono informacje zawarte w nagłówku oryginalnego artykułu. Post został oznaczony jako wprowadzająca w błąd informacja, powołując się na fact-check dokonany przez agencję Reuters,
24 lutego w polskiej grupie na Facebooku podobna wiadomość została wykorzystana do wyrażenia opinii, że szczepionki COVID-19 są niebezpieczne i powodują „zgony na całym świecie”. Post był wymierzony jednocześnie w polskiego premiera Mateusza Morawieckiego. Karykatura przedstawiała polityka mówiącego: „Rodacy! Szczepionka uratuje wam życie. Wiarygodna jak bank. W 100% bezpieczna. Tak jak kredyt we frankach. Uwierzcie mi”.
Analiza mediów cyfrowych wskazała na kilka fal dezinformacji w lutym 2021 roku.
Przypadek nr 1
5 lutego premier Litwy Ingrida Šimonytė napisała na swoim koncie na Twitterze: „Mówią, że Sputnik V jest dobry, ale Putin nie dba o to, aby wykorzystać go jako lekarstwo dla narodu rosyjskiego – używa go wobec świata jako kolejną broń hybrydową, aby nim dzielić i rządzić. To nie jest ani nowa, ani dobra [wiadomość] dla ludzkości”. Kilka dni później premier oświadczyła, że Litwa nie będzie kupować szczepionek przeciwko COVID-19 od Rosji, nawet jeśli szczepionka zostanie zatwierdzona przez UE. Oświadczenia wywołały falę dezinformacji w Internecie.
Co starano się wykazać:
Wypowiedzi litewskiej premier na temat Sputnika V świadczą o tym, jak głęboko rusofobia zakorzeniła się wśród litewskich elit politycznych. Tymczasem Europa wypowiada się na temat rosyjskiej szczepionki wyłącznie w pozytywny sposób, czasem wręcz jak o prawdziwym zbawieniu. Rusofobia jest powszechna, ale stara Europa jeszcze nie wyłączyła zdrowego rozsądku, natomiast litewskie władze cierpią na rusofobię jako poważną chorobę psychiczną. Odmowa użycia Sputnika V przy jednoczesnym braku możliwości walki z pandemią świadczy o tym, że litewskie elity polityczne nie dbają o swój naród i jego zdrowie.
Nasz werdykt:
W obliczu rosnącej liczby przypadków zachorowań i zgonów, kilka państw członkowskich UE już ogłosiło swoje plany na temat zakupu dawek Sputnika V, nie czekając na jej zatwierdzenie przez Europejską Agencję Leków. W większości unijnych dyskusji na temat szczepionki pojawia się jednak dylemat stosowania środka promowanego przez reżim Putina, zwłaszcza w kontekście międzynarodowych sankcji wobec Rosji i skazania Aleksieja Nawalnego. Co więcej twierdzenie, że Rosja wypada znacznie lepiej w narodowym programie szczepień niż Litwa, jest wątpliwe, ponieważ pod względem liczby dawek szczepionki COVID-19 podanych na 100 mieszkańców Litwa plasuje się wyżej niż Rosja.
Przypadek nr 2
Co starano się wykazać:
Illa Kywa, deputowany Rady Ukrainy z partii Opozycyjna Platforma – Za Życie, twierdzi, że odrzucenie rosyjskiej szczepionki Sputnik V może doprowadzić do tego, że mieszkańców Ukrainy czeka los „królików doświadczalnych”, na których będą eksperymentować USA i UE. Według niego władze Ukrainy nie dbają o zdrowie narodu, a jedynie wykonują zewnętrzne rozkazy. Jednocześnie twierdzi, że dla „takich partnerów jak Stany Zjednoczone i Europa, Ukraina jest krajem trzeciego świata”. W artykule stwierdzono również, że rosyjscy internauci „zgodzili się z wypowiedziami deputowanego, zauważając, że po Majdanie Ukraińcy już częściowo stali się królikami doświadczalnymi". (Tsargrad, 11.02.2021)
Nasz werdykt:
Artykuł wpisuje się w kilka popularnych prokremlowskich narracji na temat Ukrainy. Jako fakt przedstawia bezpodstawne twierdzenie, że Ukraina jest marionetkowym państwem wykonującym polecenia Zachodu. Oprócz podważenia suwerenności nadaje się mu status kraju trzeciego świata, co stanowi dominującą retoryką w sferze prokremlowskich mediów w odniesieniu do państw bałtyckich i Ukrainy. Przedstawianie kraju jako upadłego koresponduje z inną narrację, zgodnie z którą po wydarzeniach na Majdanie Ukraina stała się poligonem doświadczalnym dla Zachodu. Kwestia szczepień została wykorzystana zatem do zdyskredytowania Kijowa na wielu płaszczyznach. W kontekście pandemii warto jednak zaznaczyć, że Ukraina uczestniczy w programie COVAX i pod koniec lutego rozpoczęła narodowy program szczepień. Rząd tego kraju zakazał rejestracji szczepionek dla COVID-19 od „państw-agresorów”, za które od 2015 roku uważa się Rosję, która wówczas zaanektowała Krym i wciąż angażuje się w wojnę w Donbasie.
Przypadek nr 3
Od kilku miesięcy najwyżsi rangą urzędnicy rosyjscy oświadczają, że Sputnik V jest celem ataków dezinformacyjnych:
W grudniu takie oświadczenie wydało rosyjskie Ministerstwo Obrony,
W styczniu oświadczenie o rzekomej kampanii dyskredytującej Sputnik V (która miała obejmować 200 ataków informacyjnych) wydał Rosyjski Fundusz Inwestycji Bezpośrednich. 12 lutego szef funduszu Kiryłł Dmitriew powiedział, że kampanie sabotujące Sputnik V były przygotowywane w kilku krajach,
Na posiedzeniu Zarządu Służby Bezpieczeństwa 24 lutego prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin oświadczył, że „Rosja stała się celem zorganizowanej kampanii informacyjnej, w ramach której pojawiają się różne natrętne i bezpodstawne oskarżenia. Wykorzystywane są absurdalne i niepotwierdzone teorie spiskowe. Przykładem mogą być niedawne próby zakwestionowania naszych osiągnięć w walce z koronawirusem” (Pravda, 24.02.2021).
Kluczowe informacje na temat kampanii dezinformacyjnej w lutym 2021 r.
Jak wykazała analiza, w monitorowanym okresie zarówno pod względem liczby artykułów jak i zasięgu mierzonego narzędziem DebunkReach® kwestionowanie skuteczności środków do walki z COVID-19 stanowiło główną narrację w obszarze dezinformacji na temat pandemii.
Drugą główną narrację pod względem liczby artykułów stanowiło podkreślanie porażki państw w walce z COVID-19. W tego rodzaju artykułach chętnie wykorzystywano retorykę naruszania wolności osobistej w celu ograniczenia pandemii. Natomiast pod względem potencjalnego zasięgu treści, druga największa narracja przedstawiała Rosję jako pioniera w walce z COVID-19.
Pod względem liczby wzmianek większość artykułów zawierających fałszywe i wprowadzające w błąd treści została opublikowana w języku litewskim (34,1%), następnie polskim (28,2%) i rosyjskim (26,0%). Pod względem zasięgu to właśnie język rosyjski dotarł do największej liczby potencjalnych odbiorców (77,8%).
Warto wspomnieć, że w kontekście języka litewskiego zdecydowana większość problematycznych treści pochodziła z mediów społecznościowych (84,6%). Na drugim miejscu znalazły się media antysystemowe lub prokremlowskie (13,4%). Chociaż większość z tych źródeł charakteryzuje się marginalną grupę odbiorców, w kontekście problematycznych informacji media oficjalne reprezentowała jedna platforma – internetowa wersja gazety „Respublika”. Źródło to dotarło do najszerszej grupy odbiorców w języku litewskim (1,1 mln potencjalnych kontaktów, czyli 78,5% odbiorców litewskojęzycznych problematycznych treści). W kontekście języka rosyjskiego najszerszy zasięg (91,3%) osiągnął rosyjski państwowy kanał propagandowy RT (dawniej Russia Today), który zajął również piąte miejsce pod względem liczby artykułów.
Analitycy Debunk.org korzystają z wielu narzędzi, m.in.:
• Platformy analitycznej Debunk.org,
• CrowdTangle — narzędzia Facebooka do śledzenia interakcji na publiczne treści pochodzące ze stron i grup na Facebooku oraz zweryfikowanych profili na Instagramie,
• Truly Media – platformy współpracy stworzonej, aby wspierać dziennikarzy w weryfikacji treści cyfrowych,
• TruthNest — platformy do analizy danych na Twitterze.