Rosyjscy urzędnicy i propagandyści wielokrotnie porównywali media do broni. Zależność ta jest widoczna również w sferze finansowej – zwiększone wydatki na wojsko idą w parze z rosnącymi kwotami przeznaczanymi na państwowe agencje informacyjne. W 2022 roku Federacja Rosyjska przekazała na mass media około 143 mld RUB (1,9 mld USD), czyli o 25% więcej niż zaplanowano.
Raport przygotowany przez analityków Debunk.org: Aleksandrę Michałowską-Kubś i Jakuba Kubsia.
Streszczenie
Zgodnie z ustawą budżetową Federacji Rosyjskiej na 2022 rok, media masowe miały otrzymać 115 mld RUB (1,5 mld USD). Powyższa kwota została prawdopodobnie przekroczona – według szacunków analityków Debunk.org sponsorowane przez państwo media masowe wydały w ubiegłym roku około 143 mld RUB (1,9 mld USD), a nadwyżkę najpewniej pokryto z deficytu.
W 2023 roku rosyjskie władze oficjalnie przeznaczyły 1,6 mld USD na propagandowe media masowe. Większość środków (ponad 51%) ponownie trafiło do trzech głównych agencji: VGTRK, RT (dawniej Russia Today) oraz Rossija siegodnia.
VGTRK, holding medialny skierowany przede wszystkim do rosyjskiej publiczności, ma otrzymać w tym roku 25,8 mld RUB.
RT, będąca głównym filarem zagranicznych wpływów informacyjnych Kremla, odnotowała niewielki spadek finansowania. Ponadto sankcje nałożone na Rosję po inwazji na Ukrainę spowodowały, że agencja zaprzestała nadawania w UE, Kanadzie, USA i Wielkiej Brytanii oraz zamknęła wybrane biura. Jednocześnie RT szuka partnerów na innych rynkach: agencja wzmacnia swoją obecność w Serbii i planuje otwarcie biura w Afryce.
W 2023 roku Zvezda, sieć medialna prowadzona przez Ministerstwo Obrony Rosji, odnotowała niemal dwukrotny wzrost finansowania w stosunku do roku poprzedniego.
Wstęp
Propaganda leży u podstaw wojny hybrydowej [1]. Alina Kabajewa, uważana za konkubinę Putina [2] prezes National Media Group (największego prywatnego holdingu medialnego w Rosji), niedawno wprost oznajmiła, że dla Kremla informacja pełni funkcję podobną do broni: „Praca informacyjna dzisiaj, w warunkach, w których żyjemy i walczymy o nasz kraj, jest jak oręż wojenny [...]. Jest tak samo ważna jak karabin Kałasznikowa” [3].
W praktyce, co potwierdzają liczne relacje, po zajęciu określonego obszaru Ukrainy pierwszą rzeczą, jaką robią rosyjscy żołnierze, jest odcięcie miejscowej ludności od globalnej sieci internetowej i ograniczenie dostępu do informacji oraz cenzurowanie treści poprzez kierowanie ruchu internetowego przez Rosję [4]. Takie działanie ma na celu utrzymanie mieszkańców podbitego obszaru w „cyfrowym getcie” i zmuszenie do zaakceptowania rosyjskiej, zniekształconej wersji wydarzeń o wojnie [5].
Jednym z przykładów mediów rozpowszechniających prokremlowskie narracje jest Tavria TV założona w Chersoniu pod koniec 2022 roku. Propagandowa agencja informacyjna została stworzona, aby promować „rodzinę, dobro, szczęście i miłość, oczywiście razem z wielką, zjednoczoną Rosją”. Dziennikarze z Petersburga, Kaliningradu i okupowanego Krymu przybyli do Chersonia, aby pomóc nowemu kanałowi w znalezieniu „właściwego przekazu”, czyli przekonania Ukraińców mieszkających w okupowanych terytoriach, że Moskwa nie jest najeźdźcą, ale „życzliwym wyzwolicielem, przynoszącym Chersonowi ekonomiczny dobrobyt i kulturalne odrodzenie oraz ratującym jego obywateli przed ukraińskimi nazistami” [6].
Kontrolowane przez Kreml media zadają sobie wiele trudu, aby maszynie propagandowej nie zabrakło paliwa finansowego i wykorzystują każdą dostępną metodę, aby nakarmić opinię publiczną „właściwymi poglądami” [7]. W „medialnej armii” nie ma miejsca dla sabotażystów – władze „oczyściły” kraj ze wszystkich niezależnych kanałów informacyjnych, określanych przez Kreml jako „niepożądane organizacje” lub „zagraniczni agenci”. Osoby i instytucje oznaczone w taki sposób zostały poddane represjom [8]. W rezultacie niezależne media całkowicie zaprzestały działalności albo przeniosły się za granicę [9]. Jednocześnie agencje finansowane przez państwo są objęte dodatkową ochroną, np. zwolnione z obowiązku informowania o finansowaniu przez podmioty zagraniczne (instytucje lub państwa) [10]. Placówki, które pozostały w Rosji, wiernie służą Kremlowi i nie zamierzają sprzeciwiać się jego narracji.
Rok temu przedstawiliśmy artykuł dotyczący finansowanych przez Kreml mass mediów. Wykazaliśmy, że kwoty przeznaczone na ten sektor w ostatnich latach wzrosły, osiągając poziom 1,5 mld USD [11]. Z naszych badań wynika, że do najhojniej finansowanych mediów należą: skierowana głównie do zagranicznych odbiorców RT (dawniej Russia Today), Wszechrosyjska Państwowa Kompania Telewizyjno-Radiowa (Vserossiyskaya Gosudarstvennaya Televizionnaya i Radioveshchatelnaya Kompaniya, VGTRK) oraz Rossija siegodnia. Razem te trzy agencje otrzymują ponad połowę rocznych środków na rosyjskie media masowe.
Jak zauważono w poprzedniej analizie, w pierwszym kwartale 2022 roku – kiedy rozpoczęła się pełnowymiarowa inwazja na Ukrainę – środki na media państwowe zostały zwiększone trzykrotnie w porównaniu z tym samym okresem w 2021 roku [12]. W oficjalnym wykonaniu budżetu nie ma jednak informacji dotyczących szczegółowych wydatków za cały 2022 rok [13]. Od połowy zeszłego roku Kreml zaprzestał ujawniania 25kwot przeznaczanych na poszczególne sektory oraz ograniczył format publikacji danych o wydatkach, powołując się na presję zachodnich sankcji [14]. Raporty zawierające informacje na temat miesięcznego wykonania budżetu znajdują się jednak na stronie rosyjskiego think tanku Economic Expert Group (organizacja ściśle współpracuje z rosyjskimi władzami) [15].
Porównując analizy sporządzane przez tę organizację, można uzyskać obraz rozkładu wydatków na media masowe w ubiegłym roku. Jak wynika z obserwacji, praktycznie cała kwota przeznaczona na środki masowego przekazu w budżecie federalnym na 2022 rok (115 mld RUB) została wydana już w listopadzie, pozostawiając na grudzień jedynie 1 mld RUB. Na tej podstawie należy wnioskować, że budżet na media masowe mógł zostać znacznie przekroczony.
Wzrost ilości pieniędzy przeznaczanych na środki masowego przekazu wpisuje się w ogólną tendencję dotyczącą budżetu na rok 2022. Jak napisali autorzy raportu Economic Expert Group: „Według danych operacyjnych poziom wykonania budżetu federalnego w okresie styczeń-listopad 2022 roku wyniósł 102%” [16]. Chociaż think tank nie przedstawił szczegółowych danych za grudzień 2022 roku, to w raporcie ze stycznia 2023 roku znalazły się informacje o wykonaniu całego budżetu w 2022 roku – wydatki wyniosły 31,1 mld RUB, czyli nominalnie były o 25,7% wyższe niż w roku poprzednim [17]. Według szacunków analityków Debunk.org, podobny wzrost wystąpił także w sektorze mediów masowych.
Jak widać na powyższym wykresie, największe różnice między miesięcznymi wydatkami w 2021 i 2022 roku wystąpiły między lutym a marcem (wzrost o 328 proc.) oraz październikiem a listopadem (wzrost o prawie jedną czwartą). W tym drugim okresie media masowe w Rosji wydały o 38 mld RUB więcej niż rok wcześniej. W sumie wydatki mass mediów w 2022 roku w miesiącach od stycznia do listopada wzrosły o prawie 24% w porównaniu z analogicznym okresem roku ubiegłego. Chociaż od końca 2022 roku Grupa Ekspertów Ekonomicznych przestała podawać szczegóły dotyczące podziału wydatków na sektory finansowane przez państwo, można zauważyć, że w poprzednich latach to grudzień pochłaniał najwyższe kwoty – średnie wydatki na ten miesiąc w latach 2020-2021 wynosiły prawie 25% całości budżetu. Zakładając, że ten trend się utrzymał, można szacować, że w grudniu 2022 roku na media wydano 28,8 mld RUB (25% z zakładanego budżetu 115 mld RUB). Praktycznie cała kwota musiałaby zostać sfinansowana z deficytu, gdyż, jak wspomniano, nominalnie do wydania pozostawał wówczas tylko 1 mld RUB. Założenia mają charakter orientacyjny, ale są zgodne z tendencją wzrostu wydatków pod koniec roku. Uwzględniając powyższe szacunki, przybliżona kwota przeznaczona na media masowe w 2022 roku wyniosłaby 143 mld RUB (1,9 mld USD).
Wspomniane ograniczenia w publikowaniu szczegółów budżetu Federacji Rosyjskiej można częściowo tłumaczyć chęcią ukrycia przed obywatelami deficytu, który w 2022 roku wyniósł 3,3 tryliona RUB. Jednocześnie warto zwrócić uwagę na bezprecedensowy w obecnym roku wzrost ilości wydatków zakwalifikowanych w budżecie jako tajne – na dzień 24 marca 2023 roku stanowiły one około jednej trzeciej wszystkich wydatków (łącznie 2,4 tryliona RUB). Władze uznały, że są to kwestie, o których społeczeństwo nie powinno wiedzieć – wysokie koszty przedłużającej się wojny, pochłaniającej zarówno ogromne środki, jak i ludzkie ofiary [18].
W kolejnych częściach analizy przyjrzymy się wydatkom na poszczególne rosyjskie media masowe w 2023 roku. Skupiliśmy się na finansowaniu największych, państwowych agencji medialnych: VGTRK, RT, Rossija siegodnia, TASS i Zvezda. W analizie opieraliśmy się na danych z ustawy „O budżecie federalnym na rok 2023 i na okres planowania 2024 i 2025”, przyjętej przez Dumę Państwową 24 listopada 2022 roku [19].
Ogólne finansowanie środków masowego przekazu w 2023 roku
Według danych rosyjskiego Ministerstwa Finansów w 2023 roku ogólne finansowanie mediów masowych wzrosło o ponad 4 mld RUB, osiągając łącznie 119,2 mld RUB [20] (1,6 mld USD) [21]. Według prognozy budżetowej na kolejne dwa lata kwoty przeznaczane na środki masowego przekazu mają być znacząco mniejsze i wynieść odpowiednio 108,1 mld RUB w 2024 i 108,5 mld RUB w 2025 roku.
Obserwowane tendencje wskazują jednak, że prognozy rosyjskiego budżetu federalnego są każdorazowo zaniżone. Na przykład według szacunków z 2022 roku finansowanie mass mediów w 2023 roku miało wynieść 108 mld RUB, czyli w rzeczywistości 11 mld RUB mniej niż faktycznie przeznaczono na ten sektor. Możliwe jest więc, że wysokość kwot przyznawanych głównym agencjom informacyjnym w Rosji w latach 2024-2025 będzie wyższe niż zapisano w projekcie [22].
Choć machina propagandowa działa obecnie na pełnych obrotach i z pewnością potrzebuje środków, należy wziąć pod uwagę kilka kwestii. Po pierwsze, jak napisano wcześniej, nie jest znana ostateczna suma wydatków państwa na media masowe. Po drugie, należy zauważyć, że budżet na ten sektor konsekwentnie wzrastał przez lata, podczas gdy równolegle szerzone były narracje Kremla, między innymi mające na celu przygotowanie gruntu pod inwazję. Kolejną kwestią jest wspomniana wcześniej monopolizacja rynku medialnego przez prokremlowskie agencje, spotęgowana ograniczeniami w dostępie do mediów międzynarodowych i wybranych kanałów social mediów [23], surową cenzurą i penalizacją wszelkich prób „rozpowszechniania fałszywych informacji o rosyjskich siłach zbrojnych lub urzędnikach”. Artykuł 207.3 rosyjskiego Kodeksu Karnego przewiduje za takie działania do 15 lat więzienia. Warto przypomnieć, że już pierwszego dnia inwazji Roskomnadzor – rosyjska agencja nadzorująca media – wskazała, że jedynymi dopuszczalnymi źródłami informacji mają być te podawane przez organy państwowe [24].
Tym samym pozostałe w Rosji media mają zupełnie czyste pole do działania w kraju, choć z drugiej strony napotykają na pewne trudności w szerzeniu dezinformacji poza jego granicami. W związku z tym interesujące jest przyjrzenie się szczegółom budżetu na środki masowego przekazu w 2023 roku oraz podziałowi finansów między poszczególne agencje. W kolejnych częściach raportu omawiamy szczegółowo wybrane z nich.
VGTRK
Wszechrosyjska Państwowa Kompania Telewizyjna i Radiowa (VGTRK) to największy państwowy holding medialny w Rosji i główny filar propagandy skierowanej do rosyjskich odbiorców. Ma on znaczny wpływ na kształtowanie opinii publicznej, nadając programy telewizyjne i internetowe, których zadaniem jest wtłoczanie w umysły obywateli prokremlowskich narracji [25].
Należy jednak zauważyć, że w Rosji popularność telewizji jako głównego źródła informacji nieco spadła. Według badania konsumpcji mediów przeprowadzonego przez serwis socjologiczny Romir, od lutego do lipca 2022 roku Rosjanie oglądali znacznie mniej państwowych kanałów telewizyjnych, a widownia największych z nich – Kanału Pierwszego, Rossija 1 i NTV – zmniejszyła się o jedną czwartą. Przed rozpoczęciem inwazji 33,7% populacji oglądało Pierwyj kanał, podczas gdy w lipcu liczba ta spadła do 25,5%. Oglądalność Rossija 1 również się zmniejszyła – z 30,9% do 23%, podobnie jak w przypadku NTV – z 21,1% do 16,6% [26]. Ustalenia te potwierdza centrum Lewady, które ujawniło, że po wiosennym skoku widownia telewizji w Rosji się zmniejszyła – w kwietniu 2022 roku przed odbiornikami zasiadało 67% społeczeństwa, podczas gdy w maju było to już 63%. Popularność innych źródeł pozostała bez zmian [27]. Według The Moscow Times wspomniane trendy mogą być powiązane z tym, że po rozpoczęciu inwazji na Ukrainę 24 lutego, federalne kanały telewizyjne gwałtownie zmniejszyły ilość treści rozrywkowych w swoich audycjach na korzyść programów informacyjnych i propagandowych [28]. Pomimo spadku popularności, finansowanie VGTRK wzrosło o 0,6 mld RUB w 2023 roku do 25,8 mld RUB (349,7 mln USD) [29].
Warto jednak wspomnieć, że wraz z rozpoczęciem rosyjskiej inwazji na Ukrainę, holding medialny stracił wielu ważnych zagranicznych sponsorów. Z rynku odeszło kilkanaście firm należących do największych reklamodawców w Rosji (m.in. Reckitt Benckiser, PepsiCo i Nestle, które pod względem reklamy telewizyjnej zajmowały odpowiednio trzecie, czwarte i ósme miejsce). Rosyjską telewizję dotknęły również sankcje, np. w maju Departament Skarbu USA zakazał finansowania Kanału Pierwszego, Russia-1 i NTV oraz świadczenia na ich rzecz usług telekomunikacyjnych [30].
Przeznaczona przez Kreml suma 25,8 mld RUB z budżetu zapewne wystarczy jednak na utrzymanie pożądanego wpływu na lokalnych odbiorców, a także na szerzenie propagandy na terytoriach okupowanych przez Rosję – zapowiedziano, że VGTRK otwiera oddziały w prowincjach ługańskiej, donieckiej, chersońskiej i zaporoskiej [31].
RT (dawniej Russia Today)
W 2023 roku najwięcej środków otrzymała RT (dawniej Russia Today), należąca do Autonomicznej Organizacji Non-Profit „TV-Novosti” (ANO „TV-Novosti”). Agencja jest najważniejszą tubą propagandową Kremla skierowaną do odbiorców zagranicznych. RT jest znana z szerzenia dezinformacji, promowania rosyjskiego światopoglądu i teorii spiskowych, a swoją siecią obejmuje cały świat, działając jednocześnie w 7 językach (angielskim, hiszpańskim, francuskim, niemieckim, arabskim, rosyjskim, a ostatnio także serbskim). RT zarządza również agencją informacyjną Ruptly i posiada biura w wielu krajach świata, choć część z nich została zamknięta po rozpoczęciu przez Rosję pełnowymiarowej inwazji na Ukrainę [32]. W 2023 roku na RT przeznaczono 26,3 mld RUB, z budżetu federalnego, co jest kwotą mniejszą niż w roku poprzednim (28,7 mld RUB).
Na zmniejszenie finansowania agencji mogło wpłynąć kilka czynników. Ze względu na sankcje nałożone po rozpoczęciu przez Rosję pełnowymiarowej inwazji na Ukrainę, przestała nadawać m.in. w Unii Europejskiej, Wielkiej Brytanii, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych [33]. W odniesieniu do Unii Europejskiej RT została zakazana 2 marca 2022 roku. Decyzję tę uzasadniła przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen: "Nie pozwolimy apologetom Kremla wylewać swoich toksycznych kłamstw usprawiedliwiających wojnę Putina ani rozsiewać ziaren podziału w naszej Unii" [34]. Po zakazie w UE, RT została zdjęta z anteny w Wielkiej Brytanii [35], zaś pod koniec marca Londyn dodatkowo ukarał grzywną zarówno ANO "TV-Novosti", jak i agencję Rossija siegodnia za rozpowszechnianie "fake newsów i narracji" prezydenta Władimira Putina [36]. Równocześnie uchwalony w Kanadzie pakiet sankcji uderzył bezpośrednio w kilka rosyjskich mediów, w tym RT [37]. W styczniu 2023 roku telewizja RT France została ostatecznie zamknięta po zamrożeniu środków finansowych z powodu kolejnego pakietu sankcji – dyrektor Xenia Fedorova poinformowała, że nie ma już możliwości "kontynuowania naszej działalności" [38]. Niedługo później zamknięto RT Germany [39].
Wspomniane zmiany organizacyjne, zamknięcie oddziałów i sankcje mogły spowodować, że agencja otrzymała mniej środków z budżetu niż w roku ubiegłym. Należy jednak zauważyć, że zakaz działalności w niektórych krajach zachodnich zwiększył jej obecność w innych regionach. Hiszpańskojęzyczna wersja RT wzmacnia swoją działalność w obszarze globalnego Południa, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej i Afryce. Według strony internetowej agencji, kanał zatrudnia 200 hiszpańskojęzycznych pracowników z korespondentami m.in. w Caracas (Wenezuela), Hawanie (Kuba) i Buenos Aires (Argentyna) [40]. Hiszpańskojęzyczny profil RT na Facebooku ma aż 16 mln obserwujących, choć na innych platformach społecznościowych, takich jak Twitter (3,4 mln obserwujących) czy Telegram (168 tys.), jego oglądalność jest mniejsza [41]. Ponadto agencja rozpoczęła działalność w Algierii [42] oraz planuje otworzyć swoje biuro również w RPA [43].
Co więcej, RT rozwija swoją działalność także w nowych regionach Europy. Agencja weszła już na rynek serbski, a emisja RT Balkan planowana jest nie później niż w 2024 roku. Portalem ma kierować Jelena Milinčić, córka redaktora agencji informacyjnej Sputnik. Margarita Simonjan, redaktor naczelna RT, uzasadniała działalność w nowym kraju we wpisie na Telegramie: „Uruchomiliśmy RT na Bałkanach. Bo Kosowo to Serbia” [44].
Rosja próbuje obecnie zaprezentować się jako lider globalnego „ruchu antykolonialnego”, koncentrując swoją soft power na byłych koloniach, przestrzeni postsowieckiej i mniej zamożnych krajach Europy. Biorąc pod uwagę wzrost wysiłków Kremla w zakresie oddziaływania na odbiorców w Ameryce Południowej, Afryce i Azji, niezwykle ważne jest monitorowanie rosyjskich placówek oraz działań propagandowych w tych regionach [45].
Zvezda, TASS i Rossija siegodnia
W ramach niniejszej analizy monitorowaliśmy również finansowanie innych trzech dużych agencji medialnych na rosyjskim rynku propagandowym: Zvezda, TASS i Rossija siegodnia.
W 2023 roku Rossija siegodnia otrzymała takie samo finansowanie jak w roku poprzednim – 9,4 mld RUB. Warto przypomnieć, że agencja kojarzona jest przede wszystkim z tytułami takimi jak Sputnik i Ria Novosti, które zostały objęte sankcjami w związku z inwazją Rosji na Ukrainie. Budżet TASS w 2023 roku wzrósł do 4,7 mld RUB. Zgodnie z ustawą budżetową zwiększenie finansowania było związane głównie z potrzebą modernizacji. TASS jest jedną z najczęściej cytowanych rosyjskich agencji informacyjnych – codziennie publikuje prawie trzy tysiące treści w sześciu językach [46].
Największym zaskoczeniem w kwestii finansowania rosyjskich mass mediów w 2023 roku jest kwota 3,5 mld RUB (47,4 mln USD) przyznana agencji Zvezda. W porównaniu z poprzednim rokiem jest to wzrost o 1,6 mld RUB, co oznacza niemal podwojenie środków dla tego medium. Hojność dla należącej do rosyjskiego Ministerstwa Obrony agencji Zvezda jest jednak zrozumiała biorąc pod uwagę wojnę w Ukrainie, a nagłe zwiększenie środków odzwierciedla ogólną tendencję w sektorze wojskowym. Przedłużające się działania wojenne doprowadziły do gwałtownego wzrostu kwot przeznaczonych na wojsko – w połowie września Ministerstwo Finansów ogłosiło, że do końca roku wzrosną one o 1,45 bln RUB (45%) ponad poziom określony w ustawie budżetowej. W sumie wydatki na wojsko w 2022 roku mogły osiągnąć nawet 5% PKB, co byłoby najwyższym poziomem w całym okresie postsowieckim. Jednak, jak zauważył ekonomista Siergiej Aleksaszenko, kwoty w tym sektorze nie są ujawnione, koszty agresji na Ukrainę mogą być w rzeczywistości jeszcze wyższe [47]. Zarządzana przez Ministerstwo Obrony agencja potrzebuje więcej środków na swoje działania w czasie wojny, ale co ciekawe, ramówka stacji telewizyjnej Zvezda, nie jest zbyt spektakularna – w dużej mierze składa się ze starych filmów i seriali, wyświetlanych po kilka odcinków pod rząd.
Wnioski
Jak wynika z analizy, prowadzona przeciwko Ukrainie wojna zwiększyła zapotrzebowanie Kremla na propagandę w mass mediach. Według szacunków Debunk.org, budżet na środki masowego przekazu w 2022 roku został przekroczony o 25%. W obecnym roku Kreml oficjalnie przeznaczył 1,6 mld USD na agencje propagandowe, jednak można założyć, że ostatecznie kwota będzie znacznie wyższa.
W 2023 roku na szerzenie prokremlowskich narracji wśród Rosjan VGTRK otrzymał 25,8 mld RUB. Spośród innych placówek propagandowych, takich jak TASS czy Rossija siegodnia, stosunkowo wysokie dofinansowanie przyznano agencji Zvezda należącej do Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej – niemal podwojono jej budżet w porównaniu z ubiegłym rokiem.
Najwięcej środków otrzymała RT, agencja zajmująca się przede wszystkim szerzeniem prokremlowskiej propagandy i dezinformacji wśród zagraniczych odbiorców oraz kreowaniem pozytywnego wizerunku Rosji. Zyskanie poparcia na arenie międzynarodowej jest szczególnie ważne, ponieważ Zachód próbuje izolować Kreml poprzez sankcje. Choć działalność RT została zakłócona w wielu krajach zachodnich, agencja rozszerza swoje wpływy szczególnie w regionie Afryki, Południowej Ameryki i Bałkanów.
Tegoroczna analiza potwierdza, że propaganda jest kluczowa dla reżimu i stanowi jeden z filarów władzy Kremla. Zmiany w prawie grożące karą do 15 lat pozbawienia wolności za rozpowszechnianie „fałszywych informacji” na temat tzw. „specjalnej operacji wojskowej” oraz likwidacja pozostałych niezależnych mediów jeszcze wyraźniej wskazują, że rosyjska władza traktuje informację jako broń – wymierzoną nie tylko we własnych obywateli. Należy jednak pamiętać, że dla Rosji przestrzeń informacyjna zawsze była traktowana jako obszar prowadzenia działań zbrojnych.
Źródła
[1] Zob. np. Disinformation and Russia’s war of aggression against Ukraine. Threats and governance responses, Organisation for Economic Co-operation and Development, 3.11.2022, https://bit.ly/3K9hNAS (dostęp: 31.03.2023).
[2] Stosunki Aliny Kabajewej – byłej rosyjskiej gimnastyczki i członkini Dumy Państwowej – z prezydentem Władimirem Putinem media wielokrotnie określały jako intymne. UE nałożyła sankcje na Kabajewą, ponieważ „jest ona przewodniczącą zarządu National Media Group (NMG), holdingu, który posiada duże udziały w prawie wszystkich głównych rosyjskich mediach federalnych powielających propagandę rosyjskiego rządu”. Została również objęta sankcjami przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone, zob. B. Moens, EU sanctions Putin’s alleged girlfriend Alina Kabaeva, Politico, June 3, 2022, https://politi.co/3Kabo9H (dostęp: 31.03.2023). Grupa dziennikarzy śledczych działających w ramach agencji Proekt (uznanej przez władze rosyjskie za „niepożądaną organizację”, a jej dziennikarzy za „zagranicznych agentów”) badała tajne powiązania i interesy Putina, w tym związki z Kabajewą, zob. M. Maglov, R. Badanin, M. Rubin, Iron Masks. Final season, Проект, 28.02.2023, https://bit.ly/3nmZ6Sy (dostęp: 31.03.2023).
[3] I. Berman, For Russia, Information Is As Valuable As an Army of Tanks, Newsweek, 14.02.2023, https://bit.ly/3JFqnr3 (dostęp: 31.03.2023). Zob. też: Disinformation and Russia’s war of aggression against Ukraine. Threats and governance responses, Organisation for Economic Co-operation and Development, https://bit.ly/3K9hNAS (dostęp: 31.03.2023).
[4] A. Satariano, S. Reinhard, How Russia Took Over Ukraine’s Internet in Occupied Territories, The New York Times, 9.08.2022, https://nyti.ms/3Mnwz9Z (dostęp: 31.03.2023).
[5] I. Koshiw, Russia accused of trying to use TV to create Ukraine ‘digital ghetto’, The Guardian, 17.02.2023, https://bit.ly/3ZIGNVq (dostęp: 31.03.2023).
[6] S. Walker, P. Sauer, ‘Tavriya TV will promote happiness and love’: Russia opens station in occupied Kherson, The Guardian, 27.08.2022, https://bit.ly/3ZJAC3z (dostęp: 31.03.2023).
[7] As Russia's Invasion Of Ukraine Nears The One-Year Mark, Kremlin Keeps Pro-War Symbols Prominently In View, Radio Free Europe/Radio Liberty, 12.02.2023, https://bit.ly/3mgPRmL (dostęp: 31.03.2023).
[8] Another black day for media and free speech in Russia, EUvsDisinfo, https://bit.ly/3GdY2am (dostęp: 31.03.2023). Zob też wywiad z Galiną Timczenko, założycielką portalu Meduza: One year on, Russian media survive mass repression, International Press Institute, 10.03.2023, https://bit.ly/3M2mSxi (dostęp: 31.03.2023).
[9] Jednym z ostatnich pozostałych był The Bell, do którego rosyjski rząd zablokował dostęp w lutym tego roku, zob. Russia blocks access to The Bell news website, Reuters, 19.02.2023, https://reut.rs/3ZBZnhO (dostęp: 31.03.2023).
[10] М. Иванов, М. Истомина, Г. Казакулова, Е. Мухаметшина, Государственные СМИ смогут не отчитываться об иностранном финансировании, Vedomosti, 20.10.2021, https://bit.ly/3zTSZbk (dostęp: 31.03.2023).
[11] A. Michałowska-Kubś, J. Kubś, Cena kłamstw: Kreml wydaje 1,5 mld dolarów rocznie na propagandę i dezinformację, Debunk.org, 10.08.2022, https://bit.ly/3NGSeKO (dostęp: 31.03.2023).
[12] Миллиарды на пропаганду. Расходы бюджета на госСМИ подскочили втрое на фоне войны, The Moscow Times, 12.04.2022, https://bit.ly/3JY7oGe (dostęp: 31.03.2023). Jedynie samo EUvsDisinfo udostępniło bazę 15170 przypadków prokremlowskiej dezinformacji, które zostały rozpowszechnione od 2015 roku w różnych krajach, zob. Disinfo database, EUvsDisinfo, https://euvsdisinfo.eu/disinformation-cases/ (dostęp: 31.03.2023). Zob. też: K. Chawryło, Weapons of mass deception. Russian television propaganda in wartime, Centre for Eastern Studies, 6.05.2022, https://bit.ly/3m2rg52 (dostęp: 31.03.2023).
[13] Strona internetowa rosyjskiego Ministerstwa Finansów, https://bit.ly/3pikHfN (dostęp: 31.03.2023).
[14] И. Ткачёв, Ю. Волкова, Минфин в связи с санкциями засекретил расходы бюджета по направлениям, RBC, 14.06.2022, https://bit.ly/3M6DeFk (dostęp: 31.03.2023). Jak podawała agencja TASS: „Sankcje stosowane wobec Federacji Rosyjskiej różnią się mechanizmem ich działania i stopniem negatywnych konsekwencji. W związku z presją wywieraną przez Stany Zjednoczone, UE, Wielką Brytanię i inne nieprzyjazne państwa na Federację Rosyjską i osoby fizyczne, konieczne stało się częściowe ograniczenie rozpowszechniania informacji, w tym kształtowania sprawozdawczości budżetowej. Pozwoli to zminimalizować ryzyko dodatkowych sankcji”, Минфин частично ограничит распространение данных о формировании бюджетной отчетности, ТАСС, 14.06.2022, https://bit.ly/40hMTfX (dostęp: 31.03.2023).
[15] Экономическая экспертная группа, http://www.eeg.ru/ (accessed 31.03.2023). Economic Expert Group (EEG ) to niezależny think tank zajmujący się makroekonomią i finansami publicznymi. Według ich strony internetowej: „Od momentu powstania do chwili obecnej, EEG stale pracuje w ścisłym kontakcie z rządem (przede wszystkim z Ministerstwem Finansów i Ministerstwem Rozwoju Gospodarczego), Bankiem Centralnym i Administracją Prezydencką”. Przykładowo, sprawozdanie z wydatków z lutego 2023 roku można znaleźć pod tym linkiem: http://www.eeg.ru/downloads/obzor/rus/pdf/2023_03.pdf (dostęp: 31.03.2023).
[16] Economic Expert Group, Обзор Экономических Показателей, 12.2022, s. 24, https://bit.ly/3MpqgTj (dostęp: 31.03.2023).
[17] Economic Expert Group, Обзор Экономических Показателей, 01.2023, s. 22, https://bit.ly/3ZWd0J2 (dostęp: 31.03.2023).
[18] И. Ткачёв, Треть расходов бюджета пришлась на закрытые статьи, RBC, 28.03.2023, https://bit.ly/3TX1OKP (dostęp: 31.03.2023).
[19] Федеральный закон от 05.12.2022, No. 466-FЗ, О федеральном бюджете на 2023 год и на плановый период 2024 и 2025 годов, https://bit.ly/40uCjSW (dostęp: 31.03.2023).
[20] Ibidem, s. 1288. Znanym problemem z finansami Kremla jest to, że kwoty różnią się w zależności od źródła podającego informacje. W ustawie federalnej ogólna kwota na media wynosi 119,2, jednak w publikacji „Budżet dla obywateli” rosyjskiego Ministerstwa Finansów – jest to 119,7 mld RUB, zob. Бюджет для граждан. к федеральному закону о федеральном бюджете на 2023 год и на плановый период 2024 и 2025 годов, Moskwa 2022, https://bit.ly/3JjcvCv (dostęp: 31.03.2023). Natomiast agencja TASS podała, że jest to 118,1 mld RUB, zob. Финансирование СМИ составит более 335 млрд рублей в 2023-2025 годах, ТАСС, 28.09.2022, https://bit.ly/3GnAjVb (dostęp: 31.03.2023).
[21] W niniejszej analizie kurs rubla w stosunku do dolara został przeliczony na dzień 1 stycznia danego roku za pomocą kalkulatora walutowego OANDA: https://www.oanda.com/bvi-en/ (dostęp: 31.03.2023).
[22] Zob. Бюджет для граждан. к федеральному закону о федеральном бюджете на 2022 год и на плановый период 2023 и 2024 годов, publikacja Ministerstwa Finansów Federacji Rosyjskiej, Moskwa 2021, https://bit.ly/3JsS3PP (dostęp: 31.03.2023).
[23] W związku z inwazją na Ukrainę Rosja zablokowała dostęp do stron internetowych mediów, w tym BBC, Radia Wolna Europa/Radia Liberty, Głosu Ameryki, Deutsche Welle. Zablokowane zostały również kanały mediów społecznościowych, takie jak Facebook, Instagram czy Twitter, m.in. za „dyskryminację rosyjskich mediów”. Wspomniane kanały podejmują wysiłki, aby umożliwić obejście cenzury, zob. R. McMahon, Russia Is Censoring News on the War in Ukraine. Foreign Media Are Trying to Get Around That, Council on Foreign Relations, 18.03.2022, https://on.cfr.org/43gel0c (dostęp: 31.03.2023).
[24] Another black day…, op. cit.
[25] Według strony holdingu, łączna ilość oryginalnych treści wszystkich zasobów VGTRK wynosi 160 000 godzin rocznie, zob. https://vgtrk.ru/about (dostęp: 31.03.2023).
[26] Аудитория гостелеканалов в России сократилась на четверть, Radio Svoboda, 22.08.2022, https://bit.ly/3yTyVFx (dostęp: 31.03.2023).
[27] Источники информации: Москва и Россия, Levada Center, 15.07.2022, https://bit.ly/3Z8ymSU (dostęp: 31.03.2023).
[28] Россияне устали от пропаганды: аудитория государственного ТВ рухнула на 25%, The Moscow Times, 22.08.2022, https://bit.ly/3GriEMh (dostęp: 31.03.2023).
[29] Na marginesie warto wspomnieć, że ostatni raport finansowy zamieszczony na stronie VGTRK pochodzi z 2021 r., zob. https://vgtrk.ru/info (dostęp: 31.03.2023).
[30] U.S. Treasury Takes Sweeping Action Against Russia’s War Efforts, U.S. Department Of The Treasury, 8.05.2022, https://bit.ly/43j3530 (dostęp: 31.03.2023).
[31] Poinformowały o tym media samozwańczych republik, w tym Ługańskie Centrum Informacyjne, zob. ВГТРК открывает свои отделения в ЛНР, ДНР, Херсонской и Запорожской областях, 24.10.2022, Lugansk Information Centre, https://bit.ly/3KfvIa3 (dostęp: 31.03.2023).
[32] W okresie od 2015 do lipca 2022 roku EUvsDisinfo opublikowało 1055 raportów związanych z dezinformacją rozpowszechnianą przez RT we wszystkich językach, zob. Disinfo database, op. cit.
[33] W USA prokremlowski kanał przestał nadawać w marcu 2022 roku, po tym jak jego główna firma produkcyjna została zamknięta z powodu „nieprzewidzianych zdarzeń zakłócających działalność”, J. Barr, RT America goes off the air amid backlash to Kremlin-funded media, The Washington Post, 3.03.2022, https://wapo.st/40jVFuh (dostęp: 31.03.2023). Zob. też: A. Sherman, Russia-backed cable news station RT America shuts down operations immediately amid Ukraine invasion, 3.03.2022, https://cnb.cx/3mUGZ6h (dostęp: 31.03.2023).
[34] Ukraine: Sanctions on Kremlin-backed outlets Russia Today and Sputnik, European Commission website, https://bit.ly/3lmrt2B (dostęp: 31.03.2023). Zob. też: strona internetowa European External Action Service's East StratCom Task Force, https://euvsdisinfo.eu/ (dostęp: 31.03.2023).
[35] L. O'Carroll, J. Waterson, Russian-backed RT channel to lose Sky TV slot in UK within 24 hours, 1.03.2022, https://bit.ly/3LE8Z8r (dostęp: 31.03.2023).
[36] W. James, Britain sanctions Russian media, targeting disinformation, 31.03.2022, https://reut.rs/3JYUUBv (dostęp: 31.03.2023).
[37] Canada imposes new sanctions on Russian TV, media and head of Russian Orthodox Church, Global News, 8.07.2022, https://bit.ly/3ndCmEI (dostęp: 31.03.2023).
[38] La chaîne d’information russe RT France annonce sa «fermeture», Le Monde, 21.01.2023, https://bit.ly/3ZUuAxX (dostęp: 31.03.2023).
[39] M. Killeen, RT Germany to shut down following latest EU sanctions, Euractiv, 6.02.2023, https://bit.ly/3lpscAg (dostęp: 31.03.2023).
[40] J. Ospina-Valencia, Russia's propaganda war in Latin America, Deutsche Welle, 13.04.2022, https://bit.ly/3JQ60J2 (dostęp: 31.03.2023).
[41] „RT en Español cieszy się większym powodzeniem niż inne serwisy RT”, G. Kahn, Despite Western bans, Putin’s propaganda flourishes in Spanish on TV and social media, Reuters Institute for the Study of Journalism, 30.03.2023, https://bit.ly/3zpsCd0 (dostęp: 31.03.2023).
[42] S. Ahougnon, Russia Today a installé un bureau en Algérie, Agence Ecofin, 5.04.2023, https://bit.ly/3NHfZCs (dostęp: 5.04.2023).
[43] A. Sguazzin, Banned in Europe, Kremlin-Backed RT Channel Turns to Africa, Bloomberg, 22.07.2022, https://bloom.bg/3zFucHW (dostęp: 31.03.2023).
[44] RT Launches Local Website, Broadcasting in Serbia, The Moscow Times, 15.11.2022, https://bit.ly/3ZWMMXJ (dostęp: 31.03.2023).
[45] А. Перцев, В Кремле решили, что Россия должна возглавить мировое «антиколониальное движение», утверждают источники «Медузы». Его идеология: Америке — ***** На это собираются выделить миллиарды рублей, Meduza, 11.11.2022, https://bit.ly/3yVHOOW (dostęp: 31.03.2023).
[46] Jak napisano na stronie agencji, „w 2022 roku na wszystkich platformach TASS udostępniono ponad 2,9 mln pozycji treści w różnych formatach”, https://bit.ly/400L5rd (dostęp: 31.03.2023).
[47] S. Aleksashenko, Enough money to keep the war going, Re: Russia, 7.12.2022, https://bit.ly/411xiC0 (dostęp: 31.03.2023).